Φιλική Εταιρεία και φιλογενείς «Εταιρισταί»: μια Οικουμενική Ελληνική υπόθεση (1814 – 1821)

Η ίδρυση της Ελληνικής Φιλικής Εταιρείας (καλοκαίρι – φθινόπωρο 1814) έγινε στην κοσμοπολιτική Οδησσό από ομογενείς χριστιανούς Έλληνες, που εμφορούνταν από πατριωτικά και φιλελεύθερα αισθήματα: τον Ιωαννίτη Αθανάσιο Ν. Τζακάλωφ (ή Τσακάλωφ), τον Αρτινό Νικόλαο Σκουφά και τον καταγόμενο από την Πάτμο Εμμανουήλ Ξάνθο.
Καθ’ όλη τη διάρκεια της οθωμανικής κυριαρχίας στα Βαλκάνια οι ελληνικοί πληθυσμοί δεν έπαψαν να αγωνίζονται και να συμμετέχουν σε εξεγέρσεις...
Το 1769 οι Πελοποννήσιοι αρχηγοί Μπενάκης, Κρεβατάς, Ζαϊμης κ.ά. , οι οποίοι είχαν λάβει μέρος στην εξέγερση που υποκινήθηκε από τον ρωσικό στόλο υπό τον Ναύαρχο Ορλώφ, στα επονομαζόμενα Ορλωφικά, είδαν με πόνο ψυχής την καταστροφή του ημίσεως των χριστιανών κατοίκων της Πελοποννήσου και των νησιών του Αρχιπελάγους (Αιγαίου). Το 1769 ο φιλογενής επαναστάτης και συγγραφέας Ρήγας ο Θετταλός ή Βελεστινλής προώθησε την ιδέα της πολιτικής ένωσης όλων των λαών της χερσονήσου του Αίμου, ανεξαρτήτως φυλής, γλώσσας ή θρησκείας. Το σχέδιό του όμως προδόθηκε και ο ίδιος και οι σύντροφοί του εκτελέστηκαν από τους Οθωμανούς στο Βελιγράδι.
Η Φιλική Εταιρεία συνένωσε τους απανταχού ομογενείς κάθε κοινωνικοοικονομικής τάξης. Από την Οδησσό και τα παράλια του Εύξεινου Πόντου, την Ανατολική Θράκη και τις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες (Μολδαβία και Βλαχία) ως την Κωνσταντινούπολη και από τη Μόσχα ως την Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου και, φυσικά, στον Μεσογειακό χώρο της ελληνικής και ιταλικής χερσονήσου υπήρχαν ακμάζοντα κέντρα ελληνισμού, εστίες που κρατούσαν συνεκτικούς τους δεσμούς μεταξύ των Ελλήνων χριστιανών. Σε όλον αυτόν το τεράστιας γεωπολιτικής και οικονομικής σημασίας χώρο εξαπλώθηκαν οι ιδέες της Φιλικής Εταιρείας με «σκοπόν αμετάτρεπον έχουσα την ελευθέρωσιν της Πατρίδος», όπως αναφέρεται στα Απομνημονεύματα (1845) του Εμμανούλ Ξάνθου. Η ιδεολογία της οργάνωσης ήταν πατριωτική και είχε πρότυπο την Εθναρχία του Ρήγα και την ανασύσταση της Βυζαντινής επικράτειας ή του Ρωμαίικου.
Οι τρεις ιδρυτές είχαν προηγούμενη συμμετοχή σε μυστικές οργανώσεις. Όπως διαβάζουμε στα Απομνημονεύματα του Ξάνθου, ο ένθερμος αυτός «διπλωμάτης» είχε μυηθεί στον Τεκτονισμό (ή Εταιρεία Μασόνων) κατά την παραμονή του στην Αγία Μαύρα (Λευκάδα) το 1812- 1813. Οι τρεις φίλοι χρησιμοποίησαν σχέδιο Κατήχησης των μελών και συνθηματική αλληλογραφία. Αντί να υπογράφουν με τα ονόματά τους υπέγραφαν με στοιχεία του αλφαβήτου. Παραδείγματος χάριν ο Αθ. Τσακάλωφ ως Α.Β. ο Ν. Σκουφάς ως Α. Γ. , ο Εμ. Ξάνθος ως Α.Δ. αλλά αργότερα ως Α.Θ. επειδή τα αρχικά του τα …πήρε ο αμφιλεγόμενος Ν. Γαλάτης, ο Αλέξανδρος Υψηλάντης ήταν ο Α.Ρ. ή ο Καλός κτλ.
Οι βαθμοί της Εταιρείας ήταν τέσσερις. Από τον κατώτερο στον ανώτερο βαθμό έχουμε τις εξής …τάξεις: τους Βλάμηδες για τους απλούς και αγράμματους, τους Συστημένους για τους μικρομεσαίους ομογενείς, τους Ιερείς και Ποιμένες για τους πιο εκλεκτούς και αργότερα, όταν η έδρα της οργάνωσης μεταφέρθηκε στην Κωνσταντινούπολη, τους Αφιερωμένους και Αρχηγούς των Αφιερωμένων για τους στρατιωτικούς. Το μεγάλο μυστικό της Φιλικής, από το οποίο αντλούσε αίγλη, ήταν η Αόρατη Αρχή και η υποψία ότι κάποιο κράτος, κάποια μεγάλη Δύναμη κρύβεται από πίσω. Οι προσδοκίες όλων στρέφονταν στη Ρωσία και στον Τσάρο Αλέξανδρο. Εκεί εξάλλου υπηρετούσαν δύο διακεκριμένοι φιλοπάτριδες και σοφοί άνδρες: ο Κόμης Ιωάννης Καποδίστριας ως υπουργός Εξωτερικών του τσάρου και ο Πρίγκιπας Αλέξανδρος Υψηλάντης ως στρατηγός και υπασπιστής του. Και τους δύο προσέγγισε ο Εμ. Ξάνθος και ενώ ο Καποδίστριας αρνήθηκε να αναλάβει την αρχηγία της Εταιρείας, ο Υψηλάντης δέχθηκε τον Απρίλιο του 1820 και ονομάστηκε Γενικός Επίτροπος της Φ. Ε.
Προκειμένου να αυξηθούν τα μέλη της οργάνωσης, η διευθύνουσα Αρχή απέφυγε το τεκτονικό σύστημα των στοών και πυρήνων και επέλεξε το Σύστημα των Δώδεκα Αποστόλων(!) Δώδεκα ευηπόληπτα μέλη της Φ. Ε. στάλθηκαν σε πολλές περιοχές, όπου ζούσαν ελληνικοί πληθυσμοί και προσέγγιζαν ισχυρούς τοπικούς παράγοντες. Μέσα σε λίγα χρόνια και κυρίως τις παραμονές της Επανάστασης, εγγράφονται χιλιάδες μέλη, μυούνται Φαναριώτες, Ιεράρχες, καπετάνιοι – οπλαρχηγοί, έμποροι, εφοπλιστές σε όλα τα μήκη και τα πλάτη του Ελληνισμού. Αναφέρω ενδεικτικά μερικά ονόματα: ο πρίγκιπας Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος ο Φυραρής, ο ηγεμών Μολδαβίας Μιχαήλ Σούτζος (ή Σούτσος) και ο υπουργός του Ιάκωβος Ρίζος Νερουλός, ο ηγεμών (μπέης) Μάνης Πέτρος Μαυρομιχάλης, ο αρχιερέας Βλαχομπογδανίας Ιγνάτιος, ο αρχιμανδρίτης και διδάσκαλος του Γένους Άνθιμος Γαζής, ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης, οι Καπετάνιοι Αναγνωσταράς (Αναγνώστης Παππά Γεωργίου) και Παπαφλέσσας (Γρηγόριος Δικαίος) ο καλούμενος και Αρμόδιος. Ιδιαίτερη σημασία έχει η μνεία των αδελφών Αθανασίου, Γεωργίου και Παναγιώτη Σέκερη, μεγαλεμπόρων από την Κωνσταντινούπολη, οι οποίοι έδωσαν την περιουσία τους και εργάστηκαν με πολύ ζήλο με κίνδυνο τις ζωές των οικογενειών τους. Ο Παναγιώτης Σέκερης έδωσε «προθύμως δέκα χιλιάδες γρόσια στην Εταιρεία κατ’ αρχάς και άλλα περισσότερα ακολούθως». Στη σύσκεψη των Φιλικών στο Ισμαήλι της Βεσσαραβίας υπό τον Αλέξανδρο Υψηλάντη, την 1η Οκτωβρίου 1821, αποφασίστηκε η έναρξη της Επανάστασης.

Δήμητρα Ρετσινά Φωτεινίδου
φιλόλογος - συγγραφέας

elkosmos.gr